ارزش ابزاری حکومت و مدیریت

      از مجموع بسیاری از تعالیم اسلام و آموزه‏های امام علی(ع) به وضوح برمی‏آید که پذیرش هر گونه مسؤولیت و مدیریت، ارزش ذاتی ندارد و نگرش مدیران به آن مسؤولیت‏ها باید به گونه‏ای باشد که این مناصب برای آنان ابزاری برای اجرای عدالت و احکام الهی باشد؛ بدین‏معنا که حکومت و مدیریت ابزاری برای دست‏یابی به آرمان‏های الهی و تحقق موازین عدل و قوانین الهی است. در این راستا ایشان حکومت خود را وسیله‏ای می‏دانند برای اجرای احکام الهی، نه ابزاری در جهت سلطنت  . حضرت در جای خطاب به ابن عباس می‏فرماید:به خدا این کفش پاره را از حکومت بر شما بیشتر دوست می‏دارم مگرآن‏که حقّی را برپا سازم یا باطلی را براندازم.بر این اساس، حضرت در خطبه شقشقیه پذیرش مسؤولیت از طرف علما را  «عهدی الهی» و وسیله احقاق حق و دفع ظلم از مظلومان تلقّی می‏کند:و اگر نبود عهد و مسؤولیتی که خداوند از دانشمندان هر جامعه گرفته که در برابر شکمخوارگی ستمگران و گرسنگی ستمدیدگان سکوت نکنند، من مهار شتر خلافت را رها می‏ساختم و از آن صرف نظر می‏کردم... .

      و در جای دیگر خطاب به مالک اشتر می‏گوید: باید محبوب‏ترین کارها نزد تو اموری باشد که به حق و عدالت موافق‏تر است.و نیز می‏فرماید: آنچه بیشترْ دیده والیان بدان روشن است، برقراری عدالت در شهرها و میان رعیت دوستی پدید شدن است.  حضرت حکومت را ابزاری برای احقاق حق می‏دانند و خطاب به یکی از کارگزاران، که از ریاست برای به دست آوردن منافع شخصی استفاده کرده بود، می‏فرماید  …:  به خدا! اگر حسن و حسین چنان می‏کردند که تو کردی، از من روی خوش نمی‏دیدند و به آرزویی نمی‏رسیدند تا حق را از آنان بستانم و باطلی را که به ستمشان پدید شده بود گردانم. و سوگند می‏خورم به پروردگار جهانیان که آنچه تو بردی از مال مسلمانان، اگر مرا روا بود، شادم نمی‏نمود که به دستش آرم و برای پس از خود میراث بگذارم.

و نیز می‏فرماید: همانا بر امام نیست جز آنچه از امر پروردگار به عهده او واگذار شده؛ کوتاهی نکردن در موعظت، و کوشیدن در نصیحت و زنده کردن سنت؛ و جاری ساختن حدود بر مستحقان و رساندن سهم‏های بیت‏المال به در خورِ آن.

       نگرش اخلاقی به مسئولیت ومدیریت

     نگرش به مدیریت در نظام مدیریتی اسلام، ترکیبی است از علم و اخلاق و نمی‏توان این دو مقوله را از هم جدا کرد. البته در بُعد علمی (روشی و فنی) قابلیت تحول و انعطاف بالایی وجود دارد؛ بدین‏معنا که، به اصطلاح فقهی، در قسمت روش‏ها حوزه «منطقه الفراغ» گسترده‏تر است؛بدین سبب باید در گذر زمان از تجارب جدیدِ بشر استفاده کرد. امّا در بُعد «اخلاق مدیریتی» ثبات بیشتری وجود دارد؛ به این معنا که برای نظام ارزشی و اخلاق حکومتی و اداری بر اساس رسالت دین، توصیه‏ها و معارف مبسوط و دامنه‏داری وجود دارد که غالبا از ثبات و ماندگاری برخوردارند. حضرت علی(ع) گاهی در باب جنگ، جمع‏آوری مالیات، و دیگر فعالیت‏های مدیریتی، توصیه‏های روشی، مهارتی و فنی ارائه می‏کنند، که مدیر مسلمان ملزم به رعایت آن‏هاست؛ و گاهی نیز توصیه‏هایی اخلاقی و ارزشی در باب مدیریت و حکومت ابراز داشته‏اند. این دو نوع مباحث، ما را به این مطلب رهنمون می‏سازد که یکی از اصول حاکم بر نگرش مدیر در مدیریت آن است که وی، همان‏قدر که به علم و فن در مدیریت اهمیت می‏دهد، به توصیه‏های اخلاقی و رعایت آن نیز توجه داشته باشد. علی(ع) در این خصوص کارگزاران خود را ملزم به رعایت اصول اخلاقی نموده‏اند. برای مثال حضرت خطاب به شریح بن هانی (یکی از فرماندهان لشکر خود) می‏فرماید :در هر صبح و شام از خدا بترس، و از فریب دنیا به خود بیم دار، و هیچ‏گاه دنیا را امین مشمار! و بدان که اگر خود را باز نداری از بسیارِ آنچه دوست می‏داری به خاطر آنچه ناخوش و زشت می‏شماری، هوس‏ها تو را بدین سو و آن سو کشاند و زیان‏های بسیار به تو رساند. پس نفست را باز دار و در پی هوس رفتنش مگذار و چون خشمت سرکشد، خردش ساز و بکوبش و برانداز.

       و در جای دیگر خطاب به مأموران اخذ مالیات می‏فرماید: او را می‏فرمایم که از خدا بترسد در پنهانش آن‏جا که جز خدا نگرنده‏ای نیست و جز او راه برنده؛ و او را می‏فرمایم تا آشکارا طاعت خدا را نگزارد و در نهان خلاف آن را آرد. وهر کس کردار و گفتار او دو گونه نبود، امانت را گزارده و عبادت را خالص به جای آورده.حضرت خطاب به محمد بن ابی‏بکر ـ هنگامی که او را به سرپرستی لشکر مصر انتخاب کرد ـ در خصوص توجه به مسائل اخلاقی، می‏فرماید: بدان که من تو را سرپرست بزرگ‏ترینْ لشکرم، یعنی لشکر مصر، نمودم. پس بر تو لازم است که با خواسته‏های دلت مخالفت کنی و از دینت دفاع نمایی؛ گرچه یک ساعت از زندگانیت بیش نمانده باشد. و هرگز خداوند را به خاطر رضایت احدی از مخلوقش به خشم نیاوری؛ چرا که خداوند جای همه کس را می‏گیرد و کس نمی‏تواند جای خداوند را بگیرد.

حضرت کارگزارانی را که به اصول اخلاقی پای‏بند نبودند، نکوهش و توبیخ نموده است و آنان را برای تصدی امور مدیریتی لایق نمی‏داند. و در خطاب به یکی دیگر از کارگزاران می‏فرماید:  ...حق پروردگارت را سبک مشمار و دنیایت را با نابودی دینت اصلاح مکن که از زیانکارترین افراد خواهی بود.

     حضرت به علت اهمیت ویژگی‏های اخلاقی در نگرش مدیریت، واگذاری مناصب مدیریتی را ـ به خصوص در سطح کلان ـ به افرادی که صلاحیت اخلاقی ندارند، جایز نمی‏دانند:   ... شما می‏دانید که سزاوار نیست کسی که بر نوامیس، خون‏ها، غنائم، احکام و امامت مسلمانان ولایت دارد بخیل باشد تا در جمع‏آوری اموال آنان برای خویش حرص ورزد و نباید جاهل و نادان باشد که با جهلش آن‏ها را گمراه کند و نه جفاکار تا پیوندهای آن‏ها را از هم بگسلد و به نیازهای آن‏ها پاسخ نگوید؛ و نه ستمکار که در اموال و ثروت آنان حیف و میل نماید، و گروهی را بر گروه دیگری مقدم دارد و نه رشوه‏گیر درقضاوت تا حقوق را از بین ببرد و در رساندن حقّ به صاحبانش کوتاهی ورزد... .